کتابنامه غزالی

شیخ محمدغزالی، اندیشمند مصری در طول بیش از نیم قرن حیات علمی خود توانست بیش از ده ها مقاله و 53 کتاب در موضوعات مختلف قرآنی، اصلاح گری دینی، اجتماعی و سیاسی بنویسد. اکثر تالیفات وی به زبان های انگلیسی، فرانسوی، اردو و غیره منتشر شده و نقش به سزائی در روشنفکری اسلامی داشته است؛ به طوری که در جلسه ای که تحت عنوان «نشاط دعوت اسلامی در عصر حاضر» در دانشگاه هاروارد آمریکا گرفته شد، بر نقش افکار غزالی در جوامع اسلامی تاکید گردید.(1)
تألیفات وی عبارتند از:
1. الاسلام و الاوضاع الاقتصادیة، 214 صفحه، دارالصحوة، چاپ اول، 1987 م. موضوع این کتاب نظرات و عقاید اسلام درباره اقتصاد است و اولین کتابی است که توسط غزالی در سنین جوانی نگاشته شده است. این اثر توسط سیدخلیل خلیلیان با عنوان «اسلام و بنیان های اقتصادی» به زبان فارسی ترجمه شد و توسط شرکت سهامی انتشار به چاپ رسید.
2. الاسلام و المناهج الاشتراکیه، 270 صفحه، دارالکتب الحدیثه. غزالی در این کتاب که دومین تألیف اوست، همه مسلمانان و متفکران مسلمان را به ضرورت بازگشت به تعالیم اسلام و پایه ریزی نظام سیاسی، اقتصادی و اجتماعی برپایه اسلام دعوت می کند.
3. الاسلام المفتری بین الشیوعیین والرأسمالین، 178 صفحه، قاهره، دارالکتاب العربی، چاپ اول، 1950 م. این کتاب که مجموعه ای از مقالات غزالی است و در مجلات مختلف به چاپ رسیده، سومین تألیف غزالی است و قبل از انتشار کتاب «العدالة الاجتماعی فی الاسلام» اثر وزین شهید سیدقطب منتشر شد.(2)
4. الاسلام و الاستبداد السیاسی، 227 صفحه، دارالکتب الاسلامیة، چاپ دوم، 1984 م. در سال 1330 ه.ش. که محمدغزالی برای همکاری با اخوان المسلمین دستگیر و زندانی شد، سلسله درسهایی برای زندانیان برگزار کرد و پس از خروج از زندان، مجموعه ای از دروس را به صورت کتاب درآورد. کتاب الاسلام و الاستبداد السیاسی از این گونه کتاب هاست. غزالی در این کتاب تأکید می کند که اسلام حکم فرد یا حکم دیکتاتوری را نمی پذیرد، بلکه رجوع به شوری و آرای مردم، مورد تأیید اسلام است.(3)
5. من هنا نعلم، 243 صفحه، دارالکتب الحدیثه، چاپ ششم، 1965. غزالی، سلسله مقالاتی که در جواب شبهات «خالد محمد خالد» نگاشت، در کتابی به نام «من هنا نعلم» گردآوری و منتشر کرد. این کتاب هم جواب نظریات روشنفکری لیبرالی و هم دفاع از تعالیم اسلام با بیانی قوی و محکم می باشد. مهمترین عناوین این کتاب عبارتند از: شبهات شیخ «محمد خالد» درباره قصاص و حدود، ضرورت اقامه حدود اسلامی، بدعت جدایی دین از سیاست، قومیت عربی و اسلام.
6. تأملات فی الدین و الحیاة، 257 صفحه، دارالدعوة چاپ دوم، 1992 م. این کتاب مجموعه ای از مقالات، خاطره ها و بحث های مولف است. اکثر این مقالات در مجله «اخوان المسلمین» به چاپ رسیده و مردم را به حرکت و حیات اسلامی تشویق می کند.
7. عقیدة المسلم، 262 صفحه، دارالدعوة، چاپ دوم، 1990 م. موضوع این اثر فلسفی و کلامی است؛ ولی با کتب دیگری که در این زمینه نوشته شده متفاوت است. غزالی در این کتاب بیشتر به قرآن و سنت استناد می کند و علم کلام را از منظر قرآن و سنت می نگرد؛ برخلاف اکثر کتب کلامی که از منظر عقل، فکر و عاطفه به علم کلام می نگرند. این کتاب از مهمترین تألیفات غزالی است و درباره اصلاح گری دینی نوشته شده است.
8. خُلق المسلم، چاپ هفتم، 1384 ه ق. دارالکتب الحدیثه، قاهره، 285 صفحه. مولف در مقدمه این کتاب می نویسد: در حقیقت این نوشتار حلقه دوم کتاب «عقیدة المسلم» می باشد. این کتاب دارای یک مقدمه و 26 فصل است. مولف ابتدا مبادی اخلاق را از منظر دین مبین اسلام مورد بررسی قرار داده و سپس موضوعاتی از قبیل صدق، امانت، حلم، و حیا را از منظر قرآن و سنت مورد بحث قرار می دهد.
9. التعصب و التسامح بین المسیحیة و الاسلام، 366 صفحه، دارالتوزیع و النشر الاسلامیة، چاپ دوم، 1993 م.
یکی از مسؤولان مصری مسیحی، کتابی منتشر کرد و در آن به اسلام و مسلمانان طعنه زد. حسن الهضیبی عالم بزرگ الازهر، غزالی را مأمور کرد که در رد آن کتابی بنویسد. وی این کتاب را نگاشت و در آن، ضمن جواب به تفکرات انحرافی او، به دفاع از اسلام پرداخت و روابط مسلمان و غیرمسلمان را از منظر دینی مورد بررسی قرار داد.
10. فقه السیرة، 498 صفحه، قاهره، دارالریّان للتراث، چاپ اول، 1987 م، موضوع: سیره رسول اکرم.
11. موکب الدّعوة، 262 صفحه، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، 1957م. غزالی در این کتاب از تزلزل عده ای در راه جهاد و حرکت اسلامی ابراز نگرانی می کند و معتقد است که ضعف جبهه داخلی مسلمانان موجب نفوذ منافقین و سوء استفاده آنان می شود.
12. ظلام من الغرب، 343 صفحه، دارالکتب الحدیثة، چاپ دوم، 1965 م. غزالی در این کتاب درباره روشنفکران غربزده و اهداف آن ها در کشورهای اسلامی سخن می گوید و تأکید می کند که این عناصر باید از حیات سیاسی- اجتماعی مصر برکنار شوند. غزالی فساد عقل و فساد دل را دو عامل مهم بروز غربزدگی در میان روشنفکران می داند.
13. جدّده حیاتک، 332 صفحه، دارالدعوة چاپ اول، 1989 م. یک مستشرق اروپایی کتابی درباره اصول اسلام نوشته است و در آن، وحی نبوی را تجربه می داند و معتقد است که وحی قابل تجربه است. طبق این نظر، قرآن و کتب آسمانی دیگر از طرف خداوند نازل نشده، بلکه ساخته و پرداخته بشر است. غزالی این کتاب را در ردّ آن نظریه نوشته است.
14. لیس من الاسلام، 262 صفحه، قاهره، مکتبة وهبة، چاپ ششم، 1991 م. دین مبین اسلام در بدو تولد، عاری از هرگونه خرافه بود. به تدریج برخی از افراد مغرض یا ناآگاه، مفاهیم و تعالیمی خرافی به نام اسلام در آن وارد کردند. غزالی در این کتاب به این موضوع می پردازد و مصادیقی از خرافه را نام می برد. انتشار این کتاب باعث خشم متحجرین مصر گردید.
15. من معالم الحق فی کفاحنا الاسلامی الحدیث، 200 صفحه، دارالاعتصام. یکی از مباحث مهم قرن اخیر بین کشورهای اسلامی، تهاجم فرهنگی است. اروپائیان پس از شکست در جبهه جنگ نظامی، شیوه جنگ فرهنگی را انتخاب کرده و با این ابزار به جنگ مسلمانان آمده اند. غزالی در این کتاب، درباره توطئه دشمن و علل پیروزی آن ها می نویسد. به اعتقاد وی، رذائل اخلاقی در مسلمانان رسوخ کرده و راهی جز دفاع نمانده است.
16 کیف نفهم الاسلام.
17. الاستعمار أحقاد و أطماع، 267 صفحه، مطبعة حسان، چاپ دوم، 1983 م. مولف در این کتاب با استناد به وقایع گذشته و منابع موثق، ثابت می کند که استعمارگر نسبت به اسلام کینه دیرینه دارد و به دیار مسلمانان چشم طمع دوخته است.
این کتاب توسط مرحوم مصطفی زمانی، با عنوان «طمعکاران کینه ور یا نقشه های استعماری» به فارسی ترجمه شده و توسط موسسه مطبوعاتی خزر در تهران به چاپ رسیده است.
18. نظرات فی القرآن، 254 صفحه، قاهره، دارالکتب الاسلامیة، 1986 م. غزالی در مقدمه کتاب می نویسد: «این هجدهمین کتابی است که برای خدمت به اسلام و ابلاغ رسالت پیامبر می نگارم.»(4) موضوع این کتاب بررسی بعضی از مفاهیم اسلامی از قبیل ثروت، قصه ها، اعجاز، نبوت، و فساد امت ها از منظر قرآن است.
19. مع الله، دراسات فی الدعوة والدعاة، دمشق، دارالقلم، چاپ اول، 1989 م. همان طور که از عنوان کتاب معلوم است، غزالی این کتاب را درباره راهکارهای تبلیغ و شرایط مبلّغ نگاشته است. غزالی هنگامی دست به نگارش این کتاب زد که از طرف شیخ الازهر برای تبلیغ اعزام می شد.
20. معرکة المصحف فی العالم الاسلامی، 357 صفحه، دارالکتب الحدیثه. غزالی در این کتاب درباره مبارزه با استعمار و ایجاد امید به آینده اسلام در میان توده های مردم و تأسیس نظام اجتماعی- سیاسی براساس اصول اسلامی، بحث می کند. این کتاب با عنوان «نقش قرآن در جهان معاصر» توسط محمد صدیق خالق پناه به فارسی ترجمه شده و توسط انتشارات هه ژار در سال 1380 ه.ش. در شهرستان سنندج به چاپ رسیده است.
21. کفاح الدین، 312 صفحه، مکتبة وهبة، چاپ پنجم، 1991 م. غزالی در این کتاب درباره توطئه استعمار در برپایی حکومت های وابسته به استعمار و عواقب آن در کشورهای اسلامی، و آزار و اذیت غیرمسلمانان علیه مسلمانان بحث می کند. وی در مقدمه کتاب می نویسد: «امت اسلامی به مرحله ای از شعور خواهد رسید که خود را از استعمار برهاند.»
22. الاسلام و الطاقات المعطلة، 214 صفحه، قاهره، دارالکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، 1983 م. مولف در این کتاب از آینده اسلام سخن می گوید. به عقیده وی امت اسلامی در تمام نقاط زمین منتشر خواهند شد و جهان در آینده در قبضه قدرت مسلمانان خواهد بود. در آن زمان مسلمانان به هیچ کس محتاج نخواهند بود بلکه به بقیه به آن ها نیاز خواهند داشت. وی سپس چگونگی رسیدن به سرمنزل مطلوب را بیان می کند.
23. حقوق الانسان بین تعالیم الاسلام و اعلان الامم المتحدة، 266 صفحه، دارالدعوة، 1993 م. غزالی در این کتاب ضمن نقل و نقد منشور سازمان ملل متحد درباره حقوق بشر، نظر اسلام را در این باره بازگو می کند. این اثر توسط باقر موسوی با عنوان «حقوق بشر، مقایسه تعالیم اسلام با منشور ملل متحد» به زبان فارسی ترجمه شده و توسط انتشارات اعلمی به چاپ رسیده است.
24. هذا دیننا، 213 صفحه، مطبعة حسان، چاپ سوم، 1975 م. این کتاب درباره مهمترین مباحث اسلامی یعنی توحید، قضا و قدر، عقل، اجتهاد، فقه معاملات و فقه عبادات به صورت مختصر و واضح، همراه با دلیل و استدلال نوشته شده است.
25. الجانب العاطفی من الاسلام، 299 صفحه، دارالدعوة، چاپ اول، 1990 م. موضوع این کتاب اخلاق اسلامی، سلوک و تصوف است و مهمترین بخشهای آن اشارات الطریق، دعائم الکمال النفسی، التوبة، الورع، و الحب می باشد.
26. دفاع عن العقیدة و الشریعة ضد مطاعن المستشرقین، 259 صفحه، دارالکتب الاسلامیه، چاپ پنجم، 1988 م. اگناس گلدزیهر، مستشرق یهودی(5) دو کتاب درباره اسلام به نام های «مذاهب مفسرین در تفسیر قرآن» و «عقیده و شریعت در اسلام» نگاشته و در آن ها با روشی رندانه، افکار زهرآگین خود را به خوانندگان القا کرده است. غزالی این کتاب را در پاسخ به شبهات مطروحه در کتاب اگناس نوشته است. این کتاب توسط صدربلاغی با عنوان «محاکمه گلدزیهر صهیونیست، به فارسی ترجمه شده و توسط انتشارات حسینیه ارشاد به چاپ رسیده است.
27. رکائز الایمان بین العقل و القلب، 288 صفحه، دارالاعتصام، 1973 م. موضوع این کتاب فرهنگ اسلامی است و در حقیقت تکمیل کتاب «الجانب العاطفی فی الاسلام» می باشد. مهمترین بخشهای کتاب: وحدة الوجود خرافة، ثقافتنا التقلیدیة تحتاج الی مراجعة، و العلم ظهیر الایمان است.
28. حصاد الغرور، 207 صفحه، المختار الاسلامی، چاپ دوم، 1979 م. در سال 1346 ه.ش.(6) بین اعراب و اسرائیل جنگی سخت درگرفت و پس از شش روز اسرائیل به پیروزی رسید و صحرای سینا را به اشغال خود درآورد. غزالی که در زمان این جنگ می زیسته است، وضعیت امت عرب قبل و بعد از جنگ را در این کتاب تحلیل می کند. وی در مقدمه کتاب می گوید: اگر ما برخودمان واجب کردیم که باید شیرینی پیروزی را بچشیم، راه روشن و واضح است؛ ولی اگر همان حرف های گذشته را تکرار کنیم، چیزی جز ضرر عایدمان نمی شود.
29. الاسلام فی وجه الزحف الاحمر، 206 صفحه، مکتبة الامل. با ظهور انقلاب کمونیستی در شوروی، برخی از سران دولتهای عربی به آن مکتب متمایل شدند. غزالی در این کتاب به نفوذ و گسترش کمونیسم در میان کشورهای اسلامی می پردازد و در مقدمه آن می نویسد: «من این برگه ها را با حقایق علمی و تاریخی می نویسم. اوراق این کتاب فریادهای شخصی است که نسبت به دینش غیور و نسبت به امت اسلام دلسوز است. من می دانم که با نوشتن این کتاب، خودم را در معرض دشمنی های کشنده قرار می دهم؛ لکن من حیاتی را نمی خواهم که من باشم و اسلام نباشد.»
30. قذائف الحق، 242 صفحه، صیدا، لبنان، المکتبة العصریة. غزالی این کتاب را در جریان جنگ بین اعراب و اسرائیل که در سال 1967 م. اتفاق افتاد، در رباط پایتخت کشور مغرب، نگاشته است. وی در این کتاب درباره ابعاد جدید دسیسه های شیطانی استعمار علیه امت اسلامی، غفلت امت اسلام، و لزوم دفاع در برابر این دسیسه ها بحث می کند.
31. الدعوة الاسلامیة تستقبل قرنها الخامس عشر، 210 صفحه، مکتبة وهبة، چاپ سوم، 1990 م. دانشگاه محمدبن سعود در ریاض، از غزالی خواست به مناسبت سپری شدن قرن چهاردهم هجری قمری، کتابی بنگارد؛ غزالی این کتاب را نگاشت. وی در این کتاب سیر تحول دعوت اسلامی در قرن چهاردهم را بررسی می کند و معتقد است که دعوت اسلامی در قرن پانزدهم با شدت بیشتر ادامه خواهد داشت.
32. فن الذکر و الدعاء عند خاتم الانبیاء، 179 صفحه، بیروت، المکتبة العصریه، چاپ دوم، 1980م. موضوع این کتاب بررسی دعا و ذکر از منظر پیامبر اکرم(ص) است و مهمترین بخشهای آن کیف عرفنا محمد بالله، الحب اساسه و الشوق مرکبه، و مجالس النبوة می باشد.
33. دستور الوحدة الثقافیة بین المسلمین، 239 صفحه، دارالقلم، چاپ اول، 1987 م.
34. واقع العالم الاسلامی فی مطالع القرن الخامس عشر، 80 صفحه، قاهره، دارثابت، 1983 م. غزالی در این کتاب درباره توطئه های استعمارگران و تلاش آنها برای از بین بردن میراث کهن مسلمانان، و تلاش آن ها برای متلاشی کردن دین اسلام در جهان، و عمل نکردن مسلمانان به تعالیم اسلامی، و به هدر رفتن سرمایه آنان بحث می کند.
35. مشکلات فی طریق الحیاة الاسلامیة، 143 صفحه، مصر، دارنهضة مصر للطباعة و النشر، چاپ اول، 1996.
موضوع این کتاب بررسی علل عقب ماندگی مسلمانان در زمینه های نظامی و اجتماعی است. این کتاب شامل سلسله مقالاتی است که در مجله«الامّه» در کشور قطر به چاپ می رسید.(7)
36. هموم داعیة، 173 صفحه،، قاهره، دارالبشیرة، چاپ دوم، 1985 م. موضوع این کتاب تبلیغ، مشکلات مبلغین در تبلیغ فرهنگ اسلامی، و راهکارهای مقابله با آن است.
37. مأتة سوال عن الاسلام، دو جلد، دارثابت النشر و التوزیع، 1984 م. در این کتاب، صد سوال درباره مهمترین موضوعاتی که مورد ابتلاء مسلمانان است؛ مانند جلوگیری از ازدیاد نسل، و حکم نقاب در اسلام، از علمای اسلامی پرسیده شده و به آنها پاسخ داده شده است.
38. علل و أدویة، 283 صفحه، قاهره، دارالدعوة، چاپ اول، 1991 م. موضوع این کتاب بیماریهای جامعه مسلمین و داروی آنهاست. و مهمترین بخشهای آن الانسان فی القرآن، کیف غیرالاسلام مسار العالم، والامانة فی نقل التراث وظیفتنا العالمیة می باشد.
39. مستقبل الاسلام خارج ارضه، کیف نفکّر فیه؟ 202 صفحه، دارالشروق، چاپ اول، 1984 م. موضوع این کتاب پاسخ به مسائل مهم روز است و مهمترین بخشهای آن عبارت است از: تصفیه منابع قبل از نشر عمومی، شخصیت مسلمانان معاصر، و آیا تبلیغ مفید است؟
40. قصة حیاة، خطی. این کتاب درباره زندگی غزالی است و به خط خودش نوشته شده. مهمترین بخشهای آن عبارتند از: ذکریات الطفولة، تعلیمه الدینی و المدنی، من السجن الی المعتقل، و جماعة الاخوان المسلمین.
41. سرّ تأخر العرب و المسلمین، 187 صفحه، قاهره، دار الرّیان للتراث، 1987 م. همان طور که از عنوان آن پیداست، غزالی در این کتاب درباره علل عقب ماندگی اعراب و مسلمانان بحث می کند. مهمترین بخشهای این کتاب عبارت اند از: احوال الیوم و آمال الغدة، والوحدة الاسلامیة طریق طویل لکنه ضرورة الحیاة.
42. الطریق هنا، 160 صفحه، دار الشروق، چاپ دوم، 1992 م. موضوع این کتاب تفاوت های بین واقعیت اجتماعی مسلمانان و قوانین دین اسلام و ضرورت بازنگری در احوال مسلمانان است و مهمترین بخشهای آن عبارتند از: دعوات تائهة فی امة مهددة بالضیاع، والحکم الاسلامی لا ینطلق من فراغ .
43. جهاد الدعوة بین عجز الداخل و کید الخارج، 192 صفحه، دارالصحوة. موضوع این کتاب جهاد اسلامی است. غزالی در مقدمه کتاب می نویسد: «جهاد اسلامی دفاع از زمین و ناموس و دین است و باید پیروزی برای خدا و رسول خدا در همه میدان های سیاسی، نظامی، اقتصادی و اجتماعی برای خدا و رسول خدا باشد.»
44. الحق المرّ، پنج جلد. این اثر مجموعه ای از مقالات است و با موضوعات گوناگون در مطبوعات به چاپ رسیده است.
45. الغزو الثقافی یمتد فی فراغنا، 424 صفحه دارالشروق، چاپ دوم، 1985 م. غزالی در این کتاب راجع به ضرورت فهم مسائل اسلامی بحث می کند و معتقد است که قصور در فهم اسلامی، راه را برای تهاجم فرهنگی باز می کند.
46. المحاور الخمسة للقرآن الکریم، 244 صفحه، دارالصحوة، 1989 م. این کتاب درباره پنج موضوع مهم از منظر قرآن کریم بحث می کند: الله واحد، الکون الدال علی خالقه، القصص القرآنی، میدان التربیة، و میدان التشریع.
47. السنة النبویة بین اهل الفقه و اهل الحدیث، 160 صفحه، دارالشروق، 1989 م. غزالی این کتاب را درباره فهم سنت نبوی و به درخواست «معهد العالمی للفکر الاسلامی» نوشت.
48. قضایا المرأة بین التقالید الراکدة و الوافدة، 218 صفحه، دارالشروق، چاپ پنجم، 1994 م. این کتاب حاوی خاطرات تاریخی، مطالب گوناگون ادبی، نقد، انسان، خانواده، و اجتماع است.
49. تراثنا الفکری فی میزان الشرع و العقل، 224 صفحه، المعهد العالمی للفکر الاسلامی، چاپ دوم، 1991 م. این کتاب درباره ضرورت بازنگری و اصلاح علوم نقلی اسلامی است و راههای تدریس آن را نشان می دهد.
50. کیف نتعامل مع القرآن الکریم، 236 صفحه، المعهد العالمی للفکر الاسلامی، چاپ دوم، 1992م. موضوع این کتاب تقریر دروس استاد عمرعبید حسنه استاد تفسیر محمدغزالی است.
51. صیحه تحذیر من دعاة التنصیر، 155 صفحه، دارالصحوة، چاپ اول، 1991 م.
محمدغزالی ضمن مطالعه کتابی که درباره مؤسسات تبشیری مسیحی نوشته شده بود، به این نکته رسید که مؤسسات تبشیری آمریکا برای مسیحی کردن مسلمانان توانستند در مراسم خود هزار میلیون دلار جمع آوری کنند. غزالی درباره این موضوع اندیشید و تصمیم گرفت کتابی در این زمینه بنویسد. او این کتاب را نگاشت و درآن، ضمن بیان جنگهای خونینی که بین مسیحیان و مسلمانان به وقوع پیوسته است، مسلمانان را به دفاع در برابر توطئه های استعمارگران فراخواند.
52. نحو تفسیر موضوعی لسور القرآن الکریم، 560 صفحه، دارالشروق، چاپ اول، 1995 م. این کتاب درباره تفسیر موضوعی آیات قرآنی است. مؤلف کوشیده است در خلال تفسیر سوره های قرآنی، وحدت موضوعی آن ها را نشان دهد. این اثر با عنوان «گامی به سوی تفسیر موضوعی سوره های قرآن کریم» توسط علی اصغر محمدی به فارسی ترجمه شده و توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی در سال 1377 به چاپ رسیده است.
53. من کنوز السنة، خطی.(8)
54. حقیقة القومیة العربیة، قاهره، دارالعروبة.
55. صبح التحذیر من دعاة التنصیر.(9)

پی‌نوشت‌ها:

1. العطاء الفکری للشیخ محمدغزالی، 185.
2. الشیخ الغزالی کما عرفته، ص15.
3. این سخن بر مبنای تفکر برادران اهل سنت است که خلافت و سرپرستی امت را توسط مردم قابل تنفیذ می دانند؛ برخلاف شیعه که امامت و سرپرستی را انتصابی و نه انتخابی می داند.
4. نظرات فی القرآن، ص 3.
5. اگناس گلدزیهر در سال 1850 م. در مجارستان به دنیا آمد. در 1873 م. به سوریه رفت و نزد علمایی چون علامه شیخ طاهر جزایری، به کسب علوم اسلامی و دینی پرداخت. سپس به مصر رفت و از محضر شیوخ و اساتید بزرگ الازهر استفاده کرد. (محاکمه گلدزیهر صهیونیست، ص5)
6. 1967 م.
7. الشیخ الغزالی کما عرفته،ص22.
8 . العطاء الفکری للشیخ محمدالغزالی، تلخیص و ترجمه از (ص 229- ص260).
9. رسالت، 1370/4/3، ص 12.